Poslednji postupak u kom je Republika Srbija učestvovala pred međunarodnim sudom pravde (MSP) odnosio se na primenu Konvencije o sprečavanju i kažnjavanju zločina genocida, po tužbi Republike Hrvatske.

Postupak je pokrenut u julu. 1999. godine tužbom Hrvatske protiv tadašnje Savezne Republike Jugoslavije. Hrvatska je tvrdila da je SRJ za vreme rata koji je usledio po raspadu Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, u periodu od 1991. do 1995. godine, izvršila genocid nad delom hrvatske nacionalne grupe na teritoriji današnje Republike Hrvatske.

To je bio drugi postupak pred MSP u kom je SRJ tužena da je počinila genocid tokom ratova nakon raspada SFRJ. Prvi takav slučaj pokrenut je po tužbi Bosne i Hercegovine 1993. godine. Pošto je za vreme trajanja ovih postupaka SRJ prestala da postoji, oni su nastavljeni prema Republici Srbiji kao pravnom sledbeniku državne zajednice Srbija i Crna Gora.

U kasnijoj fazi postupka po tužbi Hrvatske, Srbija je podnela protivtužbu, navodeći da je Hrvatska počinila genocid nad srpskim stanovništvom u Hrvatskoj za vreme i nakon operacije „Oluja“.

MSP je u ovom predmetu doneo dve presude: presudu iz 2008. godine koja se odnosi na prigovore nenadležnosti suda i nedopuštenosti tužbe, i presudu iz 2015. godine kojom se meritorno odlučuje o tužbenom i protivtužbenom zahtevu.

U ovoj retrospektivnoj analizi, prvo ćemo prikazati tužbu Hrvatske, potom presudu MSP o prigovorima SRJ o nenadležnosti suda i nedopuštenosti tužbe, zatim ćemo se osvrnuti na protivtužbu Srbije, i najzad na meritornu presudu po pitanju obe tužbe.

Tužbeni zahtevi Republike Hrvatske

Hrvatska je tražila da MSP utvrdi da su akti počinjeni tokom rata na njenoj teritoriji od strane jedinica Jugoslovenske narodne armije, kao i oružanih snaga srpskih autonomnih oblasti i paravojnih jedinica, konstituisale zločin genocida nad hrvatskom nacionalnom grupom, kao i da su akti svih tih oružanih formacija pripisivi Srbiji (tada SRJ). Hrvatska je tvrdila da je Srbija prekršila Konvenciju o genocidu, i to po četiri osnova: izvršenjem genocida, planiranjem i udruživanjem radi izvršenja genocida, propuštanjem preduzimanja potrebnih koraka u cilju sprečavanja genocida, te propuštanjem preduzimanja potrebnih koraka u cilju kažnjavanja lica odgovornih za učinjen zločin genocida.

Hrvatska je tražila da MSP obaveže Srbiju da:

  • preduzme hitne i delotvorne mere da izvede pred nadležni sud one svoje državljane koji se sumnjiče da su počinili zločin genocida, a posebno Slobodana Miloševića, i da se postara da se ta lica ukoliko budu osuđena adekvatno kazne;
  • pruži Republici Hrvatskoj sve informacije koje poseduje o licima nestalim usled izvršenja zločina genocida, kao i da sarađuje sa vlastima Republike Hrvatske radi zajedničkog lociranja nestalih osoba i njihovih ostataka;
  • vrati Republici Hrvatskoj kulturna dobra koja se nalaze u Srbiji a koja su oduzeta prilikom izvršenja genocida;
  • nadoknadi štetu u iznosu koji sud odredi.

Hrvatska je istakla da je nadležnost MSP u ovom predmetu zasnovana na članu IX Konvencije o genocidu, kojim je propisano da će sporovi između država ugovornica u pogledu tumačenja, primene i izvršenja konvencije, podrazumevajući tu i sporove koji se odnose na odgovornost neke države za genocid, biti izneti pred ovaj sud.

Presuda o nadležnosti i dopuštenosti iz 2008. godine

Srbija (tada još SRJ) istakla je veći broj prigovora o nenadležnosti suda i nedopuštenosti tužbe:

  • Osnovni prigovor bio je da u vreme podnošenja tužbe SRJ nije bila članica Ujedinjenih nacija niti potpisnica statuta suda, i da stoga nije mogla biti strana u postupku (stranke pred MSP mogu biti samo države članice UN, koje su time automatski i članice statuta MSP, ili države koje nisu članice UN ali su ipak potpisnice njegovog statuta). Dalje, prigovoreno je i da nema osnova za uspostavljanje nadležnosti, jer je SRJ postala ugovornica Konvencije o genocidu tek 10. juna 2001. godine kada su jugoslovenske vlasti uputile notifikaciju o pristupanju konvenciji Generalnom sekretaru UN-a.
  • SRJ je takođe istakla da je u svakom slučaju hrvatska tužba nedopuštena u delu koji se odnosi na događaje od 1991. godine pa do proglašenja SRJ 27. aprila 1992. godine, jer SRJ ne može biti odgovorna za radnje iz vremena pre nego što je i sama nastala.
  • Istaknut je prigovor da je tužbeni zahtev Hrvatske koji se odnosi na izvođenje odgovornih lica pred sudske organe bespredmetan, jer su Slobodan Milošević i brojni drugi civilni i vojni rukovodioci SRJ već predati Međunarodnom krivičnom tribunalu za bivšu Jugoslaviju, kao i da se tim licima na teret stavljaju druga krivična dela u vezi sa povredom humanitarnog prava, a ne zločin genocida.
  • Na kraju, prigovori su istaknuti i u pogledu hrvatskih tužbenih zahteva koji se tiču nestalih lica i oduzete kulturne baštine sa obrazloženjem da MSP prema Konvenciji o genocidu nije ovlašćen da naredi tuženoj državi preduzimanje takve vrste mera.

Sud se saglasio da u vreme podnošenja tužbe (1999. godine) SRJ nije bila članica UN, a time ni članica statuta suda. MSP je i u svojoj prethodnoj praksi u predmetima o legalnosti upotrebe sile (SRJ protiv Belgije i 9 drugih država NATO, pokrenuti 1999. godine) već ispitivao položaj SRJ u okviru UN u periodu od njenog proglašenja 1992. pa do 2000. godine. Tom prilikom sud je utvrdio da je položaj SRJ u odnosu na UN u tom periodu bio položaj sui generis, ali da se ne može smatrati da je SRJ bila članica UN iz razloga što UN nisu prihvatile deklaraciju SRJ o nastavljanju članstva i međunarodnih obaveza nekadašnje SFRJ. SRJ je stoga postala punopravna članica UN tek nakon podnošenja zahteva za prijem u članstvo 2000. godine, a ne po osnovu kontinuiteta članstva i obaveza nekadašnje SFRJ. Sud je dalje istakao da je u njegovoj ranijoj praksi utvrđeno da se nadležnost uobičajeno ceni u odnosu na momenat kada je podneta tužba, što je u ovom slučaju 1999. godina – dakle u periodu kada SRJ nije bila članica UN.

MSP je ipak odbio prigovor nenadležnosti. Suštinski, MSP je svoju odluku obrazložio navodeći da je SRJ u međuvremenu postala članica UN, a time i ugovornica statuta suda, te da sud sada jeste nadležan za odlučivanje. U pogledu činjenice da uslovi za uspostavljanje nadležnosti suda nisu postojali u vreme kada je Hrvatska podnela tužbu, sud je naveo da mora biti fleksibilan i da se u određenim specifičnim situacijama može oglasiti nadležnim kada su uslovi njegove nadležnosti ispunjeni nakon podnošenja tužbe, a pre donošenja presude o prigovorima nenadležnosti. U pitanju je takozvani Mavromatis princip, razvijen u istoimenom predmetu između Grčke i Ujedinjenog Kraljevstva iz 1924. godine pred tadašnjim Stalnim sudom međunarodne pravde (čiji je MSP sledbenik). Hrvatska je svakako mogla podneti novu tužbu protiv Srbije, i sud bi za takvu tužbu bio nadležan (jer je Srbija u međuvremenu postala članica UN), pa bi odbijanje nadležnosti bilo necelishodno postupanje u postupku pravičnog odlučivanja.

Sud nije prihvatio ni prigovor nenadležnosti prema kome je SRJ postala ugovornica Konvencije o genocidu tek 10. juna 2001. godine. Sud je pošao od note koju je jugoslovenska misija predala Generalnom sekretaru UN odmah po proglašenju SRJ, kojom obaveštava da SRJ nastavlja međunarodnopravni subjektivitet SFRJ, te da će SRJ „nastaviti da ispunjava prava priznata i obaveze preuzete od strane SFRJ u međunarodnim odnosima, uključujući članstvo u međunarodnim organizacijama i učešće u međunarodnim ugovorima ratifikovanim ili pristupljenim od strane SFRJ“. Iako UN nisu prihvatile ovu notu u pogledu članstva u UN, MSP je smatrao da nota u delu o obavezama iz međunarodnih ugovora nije bila uslovljena priznanjem članstva u UN i da je istovremeno dovoljno jasna da nesumnjivo iskaže nameru SRJ da preuzme obaveze iz takvih ugovora, među koje spada i Konvencija o genocidu.

Dalje, sud je ukazao na ukupno ponašanje jugoslovenskih vlasti u međunarodnim odnosima nakon proglašenja SRJ, navodeći veći broj primera iz kojih se vidi da je SRJ sebe smatrala obavezanom ugovorima koje je ranije ratifikovala SFRJ. Sud je posebno istakao da je SRJ u postupku po tužbi Bosne i Hercegovine sama tvrdila da jeste država ugovornica Konvencije o genocidu.

Srbija je istakla i prigovor prema kome se u postupku pred sudom ne može odlučivati o događajima pre proglašenja SRJ (27. april 1992. godine), jer SRJ odnosno Srbija ne može odgovarati za akte učinjene pre nego što je SRJ nastala. Ovaj prigovor je bio značajan jer se najveći broj događaja na koje se Hrvatska pozivala u svojoj tužbi dogodio upravo u periodu od marta 1991. godine pa do proglašenja SRJ u aprilu sledeće godine.

Kontraargument Hrvatske bio je da je SRJ bila država u nastajanju, da je nastala iz ostataka SFRJ i da su akti organa SFRJ pripisivi SRJ jer su mahom u pitanju identični organi.

Sud je smatrao da njegova odluka o osnovanosti istaknutog prigovora zavisi od pitanja da li se SRJ mogu pripisati akti organa SFRJ u periodu od 1991. do 1992. godine što zahteva analizu činjenica i pravnih argumenata koja prevazilazi okrive postupka odlučivanja prigovorima. Iz tog razloga sud je spojio odlučivanje o ovom prigovoru sa odlukom o meritumu.

U pogledu ostalih prigovora Srbije sud je smatrao da se oni odnose na pitanje polja primene člana IX Konvencije o genocidu, da je sud nadležan da tumači konvenciju uključujući tu i njeno polje primene i mere koje u vezi sa kršenjem konvencije može izreći stranama u postupku. Iz tog razloga sud je smatrao da ostale prigovore Srbije treba odbiti.

Protivtužba Srbije prema Hrvatskoj

U protivtužbenom zahtevu Srbija je tražila da MSP utvrdi da je Republika Hrvatska za vreme i nakon trajanja operacije „Oluja“ 1995. godine počinila akte genocida prema srpskom stanovništvu u Hrvatskoj sa namerom da uništi značajan deo srpskog stanovništva u oblasti Krajine. Kao eventualni tužbeni zahtev Srbija je tražila da MSP utvrdi da je Hrvatska povredila obaveze iz Konvencije o genocidu jer je planirala izvršenje genocida nad srpskom nacionalnom grupom u Krajini. Takođe, Srbija je tražila da sud utvrdi da je Hrvatska povredila svoje obaveze iz konvencije jer nije izvela pred sud niti kaznila lica odgovorna za akte genocida počinjene nad Srbima.

Iz navedenih razloga, traženo je od suda da naredi Hrvatskoj da:

  • hitno preduzme delotvorne mere radi kažnjavanja odgovornih za akte genocida;
  • isplati naknadu štete izazvane genocidom;
  • obezbedi neophodne pravne uslove i sigurnu okolinu kako bi se omogućio povratak proteranih Srba;
  • izmeni zakon o državnim praznicima u delu koji se odnosi na proslavljanje Dana pobjede i domovinske zahvalnosti i Dana hrvatskih branitelja.

Presuda MSP o meritumu (glavnoj stvari) iz 2015. godine

Sud se prvo osvrnuo na definiciju zločina genocida, onako kako proizlazi iz člana II Konvencije. Naveo je da se zločin genocida sastoji od dva konstitutivna elementa: prvi element je fizički (actus reus) i on se ogleda u određenim radnjama prema članovima zaštićene grupe, a to su ubistva, teško povređivanje fizičkog ili mentalnog integriteta, namerno podvrgavanje životnim uslovima koji treba da dovedu do potpunog ili delimičnog uništenja, podvrgavanje merama uperenim na sprečavanje rađanja i prinudno premeštanje dece; drugi element zločina genocida je mentalni (mens rea) i podrazumeva da se kritične radnje preduzimaju u nameri da se potpuno ili delimično uništi neka nacionalna, etnička, rasna ili verska grupa. Sud je posebno istakao da namera uništenja cele ili dela zaštićene grupe predstavlja suštinsku karakteristiku ovog zločina, i da bez takve namere nema ni zločina genocida, već se eventualno može govoriti o postojanju nekog drugog dela.

Sud se potom bavio pitanjem značenja termina delimičnog uništenja etničke grupe. Da bi postojala genocidna namera, prema stavu suda, potrebno je da je ta namera usmerena na uništenje značajnog dela etničke grupe. Sud je takođe zauzeo stav da genocid može postojati i onda kada postoji namera da se uništi etnička grupa na tačno određenom geografskom prostoru. Pri oceni postojanja genocidne namere, prema shvatanju suda, u obzir posebno treba uzeti i okolnost da li deo etničke grupe koji je napadnut simbolizuje celovitu etničku grupu ili eventualno predstavlja deo etničke grupe neophodan za opstanak te etničke grupe kao takve.

Najzad, sud je pre upuštanja u analizu činjenica izneo i svoja zapažanja po pitanju dokazivanja. Najpre je istakao da u odsustvu direktnog dokaza da je postojao plan uništenja cele ili dela etničke grupe, svoje zaključke može doneti i na osnovu indirektnih ili posrednih dokaza. Međutim, posredni dokazi moraju ukazivati da su zločini koji su vršeni prema određenoj etničkoj grupi po svojim razmerama bili usmereni da se sama grupa uništi u potpunosti ili delimično, i da nisu bili upereni prema pojedincima samo usled njihovog pripadanja određenoj etničkoj grupi. Posredni dokazi takođe moraju biti takvi da u punoj meri ubede sud o postojanju genocidne namere.

Sud je potom prešao na činjenice. Prvo je analizirao činjenične navode iz hrvatske tužbe a potom posebno one iz srpske protivtužbe. Sud je analizu podelio na ispitivanje činjenica o postojanju fizičkog elementa zločina genocida (tj. radnje izvršenja dela) i na ispitivanje postojanja genocidne namere.

U pogledu hrvatskih tvrdnji sud je ispitivao veći broj zločina koji su se dogodili za vreme rata u Vukovaru i okolini kao i na prostoru zapadne Slavonije, Banije i Korduna. Mada je srpska strana sporila broj žrtava i motive koji stoje iza pojedinih akata, Srbija u najvećem delu nije sporila da je tokom rata u Hrvatskoj došlo do ubistava i povređivanja pripadnika hrvatskog naroda. Sud je utvrdio da postoji dovoljno dokaza da su JNA i srpske snage (paravojne formacije, policija i teritorijalna odbrana Srpskih autonomnih oblasti i kasnije Republike Srpske Krajine) počinile ubistva pripadnika hrvatske nacionalne grupe kao i nanele teške telesne povrede članovima te grupe. Istovremeno, sud je utvrdio da Hrvatska nije dokazala da su tokom rata počinjeni zločini usmereni na podvrgavanje pripadnika hrvatske nacionalne grupe životnim uslovima koji treba da dovedu do potpunog ili delimičnog uništenja, niti da su preduzimane mere uperene prema sprečavanju rađanja dece.

Dalje, sud je utvrdio da pripadnici hrvatske nacionalne grupe koji žive u gore pobrojanim krajevima predstavljaju značajan deo hrvatske etničke grupe u smislu člana II Konvencije o genocidu.

Sud je dakle našao da je fizički element zločina genocida postojao.

Sud je potom prešao na ispitivanje okolnosti koje upućuju na postojanje genocidne namere. Oslanjajući se u značajnom delu na činjenice koje je u svojim predmetima ranije utvrdio Međunarodni krivini tribunal za bivšu Jugoslaviju, sud je utvrdio da su zločini učinjeni prema hrvatskom stanovništvu bili usmereni na to da se među stanovništvom stvori strah kako bi napustili određene teritorije koje je srpska strana želela da zauzme i da ih pripoji drugim teritorijama na kojima žive Srbi u cilju stvaranja etnički homogenog srpskog prostora. Međutim, sud je istakao da čak i ukoliko bi se uzele kao dokazane hrvatske tvrdnje o broju stradalih Hrvata u spornim oblastima, taj broj nije predstavljao značajan broj u odnosu na ukupnu hrvatsku populaciju nad kojom su srpske snage imale kontrolu.

Iz navedenih razloga, sud je sa 15 glasova za i 2 glasa protiv presudio da nije dokazano postojanje genocidne namere na strani Srbije i da iz tog razloga nema zločina genocida, a time ni odgovornosti Srbije za taj zločin.

Protivtužba Srbije, za razliku od hrvatske tužbe, nije se odnosila na ceo period rata u Hrvatskoj već je bila skoncentrisana na zločine izvršene za vreme i neposredno nakon operacije „Oluja“. Slično kao i prilikom ispitivanja navoda iz hrvatske tužbe, sud je prilikom utvrđivanja činjeničnog stanja u vezi navoda iz srpske protivtužbe umnogome pošao od činjenica koje je u svojoj dotadašnjoj praksi utvrdio Međunarodni krivični tribunal za bivšu Jugoslaviju. Ispitujući postojanje radnje izvršenja genocida, sud je pozivanjem na presudu žalbenog veća u predmetu Gotovina zaključio da granatiranje Knina, Benkovca, Obrovca i Gračca nije bilo upereno na ubijanje srpskog civilnog stanovništva. U tom smislu sud je zaključio da radnja genocida nije učinjena od strane Hrvatske granatiranjem pobrojanih mesta.

Sud, međutim, jeste utvrdio da je prilikom povlačenja srpskog stanovništva iz Krajine došlo do ubijanja pripadnika srpskog naroda, kao i da su pripadnici srpskog naroda koji nisu izbegli ubijani nakon operacije „Oluja“, što je sud ocenio kao dovoljne razloge da zaključi da su nakon operacije „Oluja“ počinjena ubijanja koja se mogu podvesti kao radnja izvršenja genocida. Dalje, tretman srpskog stanovništva za vreme i nakon operacije „Oluja“ sud je ocenio takvim da potpada pod teško telesno i mentalno povređivanje pripadnika srpske etničke grupe, što takođe predstavlja radnju izvršenja. Najzad, sud nije prihvatio tvrdnje iz srpske protivtužbe da oštećenje i pljačkanje srpske imovine nakon operacije „Oluja“ predstavlja svođenje srpske etnike grupe na životne uslove koji bi doveli do delimičnog ili potpunog fizičkog uništenja srpskog naroda.

U pogledu protivtužbe, sud je dakle takođe našao da je fizički element zločina genocida postojao.

Ispitujući postojanje genocide namere na strani Hrvatske, sud je došao do identičnih zaključaka kao i prilikom ispitivanja genocidne namere na strani Srbije. Sud je istakao da iz priloženih dokaza proizlazi da su hrvatske vlasti bile svesne da će operacija „Oluja“ prouzrokovati masovno iseljenje Srba sa područja Hrvatske i da je postizanje takvog cilja za hrvatske vlasti smatrano poželjnim, ali da nema dokaza da su zločini počinjeni sa namerom da se fizički uništi srpska etnička grupa u Hrvatskoj.

Stoga je sud jednoglasno presudio da nije dokazano postojanje genocidne namere na strani Hrvatske i da iz tog razloga nema zločina genocida, a time ni odgovornosti Hrvatske za taj zločin.

Tako je spor koji je trajao preko 15 godina završen odbijanjem kako tužbe tako i protivtužbe.